الزامات امنیت زیستی تیم دامپزشکی در مراجعه به اماکن پرورش و نگهداری دام

منتشر شده در مجله ترویجی واکسن و پیشگیری از بیماری ها در دامپزشکی، دوره، ۳ شماره، ۲ پاییز-زمستان ۱۴۰۲
لیلا پیشرفت ثابت1، زهرا برادران سید1*

1-عضو هیئت علمی(استادیار)، موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرج ، ایران.

* نویسنده مسئول: زهرا برادران سید

چکیده
امنیت زیستی در واحدهای پرورش و نگهداری حیوانات، شامل مجموع‌های از اقدامات مدیریتی و فیزیکی طراحی شده برای کاهش خطر ورود، استقرار و گسترش عفونت و آلودگی است. این امر مستلزم اتخاذ نگرش‌ها و اعمال رفتارهایی توسط ذی نفعان برای کاهش خطر در تمام فعالیت‌های مرتبط با زنجیره تولید است. پرسنل دامپزشکی که از مزارع بازدید می‌کنند، اغلب در تماس نزدیک با حیوانات آلوده هستند و بین مراکز مختلف نگهداری دام تردد دارند. خطر ورود و گسترش بیماری‌های عفونی توسط این افراد بالا است و ضروری است نه تنها خود اصول امنیت زیستی را به درستی رعایت کنند، بلکه به عنوان الگو در ارتقای نگرش و بهبود رفتار سایر ذی نفعان ایفای نقش کنند. در مقاله پیشرو، در ابتدا امنیت زیستی و اصول آن بیان شده‌اند. سپس، به صورت گام به گام، مراحل پیاده‌سازی امنیت زیستی در زمان مراجعه به واحدها و اماکن پرورش و نگهداری دام، به تفضیل شرح داده شده‌اند.

واژگان کلیدی
امنیت زیستی، تیم دامپزشکی، برون داشت زیستی، حیطه‌بندی زیستی، مهار زیستی

بیان مسأله و اهمیت موضوع
امنیت زیستی در حقیقت اتخاذ مجموعه‌ای از نگرش‌ها و رفتارها است که خطر ورود و گسترش عوامل بیماری زا و پیامد‌های ناشی از آن را می‌کاهد (۱-۲). تعریف امنیت زیستی و ساختار و تمرکز برنامه‌های آن در طول زمان تکامل یافته‌اند تا با دقت بیشتری نیازهای مصرف کنندگان، تیم‌های دامپزشکی، تولیدکنندگان و صاحبان حیوانات را منعکس کنند. سه اصلی که در این ارتباط مطرح می‌شوند عبارتند از:
۱. برون داشت زیستی (Bioexclusion): پیشگیری از ورود عامل بیماری به اماکن پرورش و نگهداری و یا جمعیت حیوانی
۲. حیطه‌بندی زیستی (Bio-compartmentation): پیشگیری از گسترش بیماری در داخل اماکن پرورش و نگهداری و یا جمعیت حیوانی
۳. مهار زیستی (Biocontainment): پیشگیری از گسترش بیماری به خارج از اماکن پرورش و نگهداری و یا جمعیت درگیر (۳).
سطوح اقدام امنیت زیستی را می‌توان بر حسب حیوان/جمعیت حیوانات، نهادهای اقتصادی درگیر، مناطق جغرافیایی و مخاطبین در نظر گرفت. اگرچه امنیت زیستی هم چنان بر اصول پیشگیری استوار است، برنامه‌های کنترل بیماری در سال‌های اخیر بر محدود کردن هر چه بیشتر پیامد ناشی از مواجهه تاکید دارند (۲).
اصول امنیت زیستی شامل اصول عمومی و اختصاصی هستند. اصول عمومی برای تمامی افراد و تمامی مقاطع زمانی طراحی، اجرا و ارزیابی می‌شوند. اصول اختصاصی امنیت زیستی بر اساس گروه هدف، نوع مداخله، سطح ریسک بر اساس نوع مخاطرات از جمله عوامل بیماری زای فعال در منطقه، میزان تراکم و سیستم پرورش، طراحی، اجرا و ارزیابی می‌شوند.
مزایای یک برنامه امنیت زیستی مؤثر شامل بهداشت عمومی، بهینه‌سازی سلامت و رفاه حیوانات و بهبود بهره وری و ارزش محصول نهایی، کاهش زیان‌های اقتصادی و تجارت ایمن منطقه‌ای و بین‌المللی است. اگرچه اجرای یک طرح یا برنامه جامع امنیت زیستی دارای مزایای آشکار است، ولی استراتژی‌های مداخله بر اساس کارایی اقتصادی و بیولوژیکی آن‌ها انتخاب می‌شوند. تخصیص منابع و سطح اقدامات باید از نظر اقتصادی (دام، طیور، آبزیان و زنبور عسل)یا احساسی (حیوانات همراه مانند حیوانات خانگی)توجیه پذیر باشند. صرف هزینه و اجرای سخت گیرانه دستورات امنیت زیستی در مواردی مانند شرایط بازپدیدی و نوپدیدی، طغیان بیماری‌ها، در زمانی که مسأله از ابعاد امنیتی (بیوتروریسم) برخوردار است و تبعات قابل توجه برای سلامت انسان، رفاه حیوانات و یا ثبات اقتصادی به دنبال دارد، کاملاً ضروری هستند (۲، ۳، ۴).
دستورالعمل‌های بسیار مفصلی برای رعایت اصول امنیت زیستی در داخل واحد‌های پرورشی دام در دسترس هستند. این موارد عمدتا در قالب تحلیل زیان و کنترل نقاط بحرانی (HACCP-based quality risk management)و یا همراه با آن در نظر گرفته می‌شوند و باید توسط کلیه افراد و عوامل اثرگذار در زمان حضور و اشتغال در محیط (دامداری، دامپروری، اصطبل، پانسیون و ...)رعایت شوند (۵، ۶، ۷). پرورش دهنده و صاحب حیوانات مسئول نظارت بر حسن اجرای اقدامات امنیت زیستی در جغرافیای مزارع پرورش و نگهداری دام‌ها است. نکته کلیدی توجه به این مسأله است که از نظر پرورش دهنده، هر نوع مراجعه کننده باید کاملاً آلوده در نظر گرفته شود و خط حائل / جداکننده (Separation line)را برای برون داشت زیستی اعمال کند.
حسن اجرای اقدامات امنیت زیستی در خارج از واحد که نقطه بسیار بحرانی است، به عهده مراجعه کننده است و دامدار امکان دخالت و نظارت در خارج از جغرافیای واحد تحت مدیریت خود را ندارد. در گروه مراجعه کنندگان، تیم‌های دامپزشکی بیشترین ریسک انتقال عوامل بیماری زا را بین واحدهای پرورش دارند. اگر تیم دامپزشکی اقدامات امنیت زیستی را در زمان خروج از واحد قبلی به درستی انجام داده باشد (مهار زیستی)، از خطر ورود آلودگی به واحد بعدی
(برون داشت زیستی)کاسته می‌شود. در نوشتار پیش رو، شرح وظایف تیم دامپزشکی در خارج از جغرافیای واحد مدنظر است. رعایت قواعد امنیت زیستی و مدیریت خطر توسط هر دو گروه افراد ساکن/ شاغل و مراجعه کننده در داخل واحد (حیطه‌بندی زیستی)، به قوت خود باقی است، ولی در این مجموعه پوشش داده نشده است. هم چنین امنیت زیستی در فعالیت‌های آزمایشگاهی تحت عنوان مدیریت خطر زیستی (Biorisk management)تعاریف و دستورالعمل‌های جداگانه‌ای می‌طلبد که مورد هدف این نوشتار نیستند.

دستاورد
پرسنل دامپزشکی (دامپزشکان و پیرا دامپزشکان، گروه‌های واکسیناتور) که از مزارع بازدید می‌کنند، اغلب در تماس نزدیک با حیوانات آلوده هستند و بین محل‌ها تردد دارند. این گروه از افراد خطر بالایی در ورود و گسترش بیماری‌های عفونی ایجاد می‌کنند و نقش تعیین کننده در هر دو حوزه برون داشت زیستی و مهار زیستی ایفا می‌کنند. پرسنل دامپزشکی باید الگو باشند و به منظور تشویق دامداران به اتخاذ شیوه‌های مشابه، اقدامات امنیت زیستی را به درستی و با دقت اجرا کنند (۱، ۲، ۸) .
اصول امنیت زیستی خوب نباید فقط در طول شیوع یک بیماری عفونی مسری اجرا شوند، بلکه باید در هنگام بازدید از مکان‌های مشکوک نیز به طور کامل رعایت شوند. به علل مختلف از جمله دفع عامل بیماری زا در دوره کمون بیماری، تنوع سطح محافظت جمعی، طبیعت بسیار متغیر تظاهرات بیماری، امکان تکیه صرف بر تشخیص بالینی وجود ندارد، لذا به کارگیری اقدامات امنیت زیستی پایه در هر بازدید عادی از محل نگهداری حیوانات ضروری است.
با رعایت سه اصل ذکر شده در امنیت زیستی اهداف زیر محقق می‌گردند:
- عدم معرفی عفونت/آلودگی به واحد پرورش/نگهداری دام (برون داشت زیستی).
- ممانعت از انتشار عوامل پاتوژن در داخل واحد پرورش /نگهداری دام (حیطه‌بندی زیستی).
- جلوگیری از گسترش عفونت/آلودگی از یک واحد به واحد دیگر (مهار زیستی).
سه اصل کلیدی امنیت زیستی جهت دستیابی به اهداف فوق شامل جداسازی، تمیزی و ضدعفونی می‌باشد که در ادامه شرح داده می‌شوند (۱، ۶، ۹) :

۱- (Segregation) جداسازی
بسیاری از بیماری‌ها (عفونت‌ها) نه تنها توسط دام‌های آلوده منتقل می‌شوند، بلکه توسط افرادی که با هدف تامین خوراک، بستر، سوخت و تجهیزات، جمع‌آوری شیر و کود، خرید دام و یا اقدامات بهداشتی-درمانی و متفرقه بین مراکز پرورش در ترددند، قابل انتقال هستند .چکمه/کفش، البسه، دست‌های آلوده یا افراد بیمار (در بیماری‌های مشترک) ، همین طور وسایل نقلیه از جمله راه‌های غیر دامی در انتقال عوامل بیماری زا هستند.
به عنوان یک اصل عمومی، اگر عامل بیماری با افراد، حیوانات یا حتی تجهیزات تماس مستقیم و غیرمستقیم نداشته باشد، پخش نمی‌شود. موثرترین مرحله امنیت زیستی جداسازی است. بدین منظور ضروری است که مناطق «تمیز» و «کثیف» را جداً نگه داشت و تا حد امکان تجهیزات کمتری را به مناطق کثیف/آلوده برد و بالعکس از بردن وسایل و تجهیزات غیر ضروری از منطقه آلوده به مناطق تمیز خودداری نمود.
جداسازی می‌تواند به شیوه فیزیکی (دیوار، درب، عدم تماس) ، زمان بندی (فواصل بین مراجعات) و یا عملکردی (تعویض البسه) صورت گیرد. تیم‌های دامپزشکی به خصوص در طغیان بیماری‌ها و به علت فشار کاری، امکان اعمال فاصله زمانی بین مراجعات را ندارند. از این رو دو شیوه جداسازی فیزیکی و عملکردی بسیار ضروری هستند.

۲- (Cleaning) تمیز کردن
در مرحله تمیز کردن/پاک‌سازی، هدف اصلی از بین بردن آلودگی با حذف مواد آلی مانند کود از اقلام یا تجهیزات، البسه، کفش‌ها، افراد و حیوانات است. سپس، از مواد شوینده (دترجنت) کمک گرفته می‌شود. تمیز کردن آلودگی باید پیش از ضدعفونی انجام شود، زیرا مواد ضدعفونی در حضور کود، بیو فیلم و مواد آلی اثرگذار نیستند. در این مرحله پس از پاک کردن کثیفی‌های ظاهری می‌توان از ماده شوینده بهره برد. پس از مرحله پاک‌سازی، لازم است محل خشک شود تا رطوبت و آب باقیمانده در مرحله ضدعفونی مانع از اثرگذاری کامل ماده ضدعفونی نشود. اگر امکان خشک کردن کامل وجود ندارد، باید حجم/ غلظت ماده ضدعفونی کننده را افزایش داد.

۳- (Disinfection) ضدعفونی
این مرحله به معنی از بین بردن هر عامل میکروبی باقی مانده با استفاده از مواد ضدعفونی کننده مناسب است. نوع ماده ضدعفونی، نحوه آماده‌سازی آن و مدت زمان تماس با سطح مورد نظر، در نتیجه حاصل، بسیار اثرگذار است. زمان تماس مورد نیاز با توجه به ماده ضدعفونی کننده انتخابی، پاتوژن و سایر عوامل مانند دمای محیط، متفاوت خواهد بود. حفظ رطوبت در طی مدت تماس با موضع ضروری است. ماده انتخابی باید وسیع الطیف باشد و مطابق دستورالعمل سازنده مصرف شود. باید توجه داشت که برخی از مواد ضدعفونی کننده ممکن است به البسه و فلزات آسیب رسانند و برای سلامتی انسان مضر باشند. باید از ورود این مواد به منابع طبیعی و آب جلوگیری کرد.

دستورالعمل امنیت زیستی برای تیم دامپزشکی درمراجعه به اماکن پرورش و نگهداری دام (۷، ۹، ۱۰)
میزان سخت‌گیری در اجرای اقدامات امنیت زیستی بر اساس سطح ریسک واحد تعریف می‌شود. نوشتار حاضر در شرایط سطح ریسک متغیر (سطح محافظت ۲) در مراجعه به واحد‌هایی که احتمال وجود بیماری عفونی و قابل انتقال هست، قابل اجرا است. به عنوان مثال، اگر احتمال درگیری واحد پرورش به بیماری زئونوز پرخطر وجود داشته باشد، سطح محافظت ۳ و ۴ است و تجهیزات مازاد جهت محافظت فردی مورد نیاز است و مراجعه باید تحت نظارت مقامات دولتی-محلی صورت گیرد (جدول شماره ۱) (۸) .

۱- قبل از مراجعه به محل
- تمام تجهیزات غیر ضروری را از وسیله نقلیه خود خارج کنید.
- بخش‌های داخلی و صندوق وسیله نقلیه خود را به مناطق تمیز و کثیف تقسیم کنید (تصویر شماره ۱) .