فصل اول - اهداف، وظایف و اختیارات
ماده ۱ -سازمان نظام دامپزشکی جمهوری اسلامی ایران که در این قانون به اختصار سازمان نامیده می‌شود، سازمانی است دارای استقلال مالی، شخصیت حقوقی مستقل و غیردولتی که به منظور رسیدن به اهداف و انجام وظایف مقرر در این قانون تشکیل می‌شود.
ماده ۲ - اهداف سازمان عبارتند از:
۱- تلاش در جهت ارتقای اخلاق حرفه‌ای در کلیه امور دامپزشکی در چهارچوب ارزش‌های عالیه اسلام.
۲- تلاش در جهت حفظ شوون حرفه دامپزشکی.
۳- تلاش در جهت پیشبرد و اصلاح امور دامپزشکی.
۴- تلاش در جهت حسن اجرای وظایف فنی و حرفه‌ای دامپزشکان و سایر رده‌های حرفه دامپزشکی.
۵- تنظیم روابط حرفه‌ای بین دامپزشکان و سایر رده‌های حرفه دامپزشکی.
۶- حفظ و حمایت از حقوق صنفی دامپزشکان و سایر رده‌های حرفه دامپزشکی در برابر اشخاص حقیقی و حقوقی.
۷- حفظ و حمایت از حقوق اشخاص حقیقی و حقوقی که به نحوی از خدمات حرفه دامپزشکی بهره‌مند می‌شوند.
۸- تلاش در جهت همکاری هرچه بیشتر شاغلان حرفه دامپزشکی با دستگاه‌های اجرایی دولتی به منظور ارتقای بهداشت عمومی.
۹- تلاش در جهت دستیابی به آخرین یافته‌های علمی و تکنولوژیک دامپزشکی.
۱۰- تلاش در جهت حسن اجرای مقررات و قوانین مربوط به امور دامپزشکی.
ماده ۳ - وظایف و اختیارات سازمان به شرح زیر تعیین می‌شود:
۱- همکاری و هماهنگی با مراجع ذیربط برای گسترش و پیشبرد فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی در امور دامپزشکی.
۲- همکاری با مراجع ذیربط برای تعیین و تنظیم و اجرای صحیح تعرفه‌های خدمات دامپزشکی.
۳- همکاری با دستگاه‌های ذیربط به منظور حسن اجرای مقررات و قوانین مربوط به امور دامپزشکی.
۴- همکاری با مراجع ذیربط در اجرای برنامه‌های بازآموزی و نوآموزی مستمر دامپزشکان و سایر رده‌های حرفه دامپزشکی در جهت رشد و دستیابی به‌آخرین یافته‌های علمی و تکنولوژیک دامپزشکی.
۵- اظهارنظر مشورتی در زمینه تدوین پیش‌نویس لوایح، تصویبنامه‌ها و آئین‌نامه‌های مرتبط به امور دامپزشکی که از مراجع ذیصلاح ارجاع شده باشد.
۶- تدوین دستورالعمل‌ها و ضوابط خاص صنفی مربوط به استاندارد کردن فعالیت‌های مختلف دامپزشکان و سایر رده‌های حرفه دامپزشکی.
۷- صدور کارت عضویت و اعطای شماره نظام دامپزشکی به دامپزشکان عمومی و متخصصان عضو.
۸- رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرفه دامپزشکی که عنوان جرائم عمومی را نداشته باشند از طریق هیات‌های ذیربط سازمان طبق‌مقررات مربوطه.
۹- همکاری درجهت جلوگیری از دخالت اشخاص حقیقی و حقوقی غیرمجاز در حرفه دامپزشکی.
۱۰- همکاری با مراجع ذیربط در تعیین میزان مالیات و عوارض مؤسسات و شاغلان حرفه دامپزشکی.
۱۱- همکاری با مراجع ذیربط در ارائه خدمات امدادی دامپزشکی به هنگام بروز حوادث غیرمترقبه از طریق بسیج اعضاء.
۱۲- همکاری بامراجع ذیصلاح درجهت رسیدگی به تخلفات و جرائم شاغلان حرفه دامپزشکی و اظهارنظرهای کارشناسی مشورتی در این رابطه به‌مراجع ذیربط.
۱۳- اعلام نظر کارشناسی و تخصصی به مراجع ذیصلاح قضایی در رابطه با رسیدگی به تخلفات غیرصنفی و غیرحرفه‌ای و جرائم شاغلان حرفه‌دامپزشکی.
فصل دوم - ارکان
ماده ۴ - ارکان سازمان عبارتند از:
۱- شورای مرکزی.
۲- شورای استانی.
۳- هیات انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرفه دامپزشکی.
ماده ۵ - شورای مرکزی به عنوان بالاترین مرجع تصمیم‌گیری سازمان متشکل از هفده نفر اعضای انتخابی و انتصابی به شرح زیر است:
۱- رئیس یا نماینده تام‌الاختیار سازمان دامپزشکی کشور.
۲- رئیس یا نماینده تام‌الاختیار مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی.
۳- یک نفر از دامپزشکان با معرفی وزیر جهاد سازندگی به عنوان نماینده ایشان.
۴- یک نفر از دامپزشکان عضو هیات علمی با معرفی وزیر فرهنگ و آموزش عالی به عنوان نماینده ایشان.
۵- یک نفر از دامپزشکان خبره شاغل در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با معرفی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان نماینده‌ایشان.
۶- یک نفر از دامپزشکان خبره شاغل در نیروهای مسلح با معرفی وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح به عنوان نماینده ایشان.
۷- یک نفر از دامپزشکان خبره شاغل در سازمان حفاظت محیط زیست با معرفی رئیس سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان نماینده ایشان.
۸- نه نفر از دامپزشکان صاحب نظر در رشته‌های مختلف علوم دامپزشکی به انتخاب اکثریت آرای مجمع نمایندگان شورا‌های استانی به عنوان اعضای‌اصلی و چهار نفر به عنوان اعضای علی‌البدل.
۹- یک نفر از دامپزشکان با تجربه شاغل در وزارت کشاورزی با معرفی وزیر.
تبصره ۱ - دو نفر از نه نفر فوق می‌توانند به انتخاب اکثریت نسبی آراء از سایر رده‌های حرفه دامپزشکی باشند.
تبصره ۲ - معرفی اعضای انتصابی ظرف مدت یک ماه پس از لازم‌الاجرا شدن این قانون صورت می‌گیرد.
تبصره ۳ - نحوه تشکیل و وظایف مجمع عمومی عادی و فوق‌العاده و همچنین ضوابط و چگونگی انتخاب اعضای موضوع بند (۸) این ماده‌توسط شورای مرکزی تهیه و به تصویب هیات وزیران می‌رسد.
تبصره ۴ - دوره فعالیت شورای مرکزی چهار سال است و انتخاب مجدد اعضای شورای مرکزی برای دوره‌های بعدی مجاز است.
ماده ۶ - نامزدهای عضویت در شورای مرکزی سازمان نظام دامپزشکی و شورا‌های استانی باید دارای شرایط زیر باشند:
۱ - تابعیت دولت جمهوری اسلامی ایران و وفاداری به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
۲- نداشتن فساد اخلاقی و مالی و عدم اعتیاد به مواد مخدر.
۳- داشتن حسن شهرت اجتماعی و شغلی.
۴- نداشتن محکومیت موثر کیفری و عدم وابستگی به گروه‌های غیرقانونی.
۵- داشتن حسن شهرت در تعهد عملی به احکام دین مبین اسلام
تبصره ۱ - اقلیت‌های دینی به رسمیت شناخته در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران درصورت داشتن شرایط بندهای (۱) تا (۴) این ماده‌می‌توانند به عضویت شورای مرکزی درآیند.
تبصره ۲ - تایید صلاحیت نامزدهای عضویت در شورای مرکزی و نظارت بر حسن جریان انتخابات توسط هیات سه نفری متشکل از نمایندگان‌وزارت جهاد، قوه قضائیه و شورای مرکزی براساس آئین‌نامه‌ای خواهد بود که توسط شورای مرکزی تهیه و به تصویب هیات وزیران می‌رسد.
ماده ۷ - رئیس سازمان که مسوولیت اجرای مصوبات شورای مرکزی و نمایندگی سازمان در مراجع ملی و بین‌المللی رابرعهده دارد، از بین سه نفر‌از اعضای شورای مرکزی که بیشترین رای را کسب کنند، توسط وزیر جهاد سازندگی برای صدور حکم به رئیس‌جمهور معرفی می‌شود.
تبصره ۱- در صورتی که رئیس جمهور افراد انتخابی شورای مرکزی را برای ریاست سازمان مناسب تشخیص ندهد، شورای مرکزی موظف است‌حداکثر ظرف دوهفته افراد دیگری را انتخاب و معرفی کند.
تبصره ۲- شورای مرکزی دارای یک نایب‌رئیس، یک دبیر و یک خزانه‌دار است که با اکثریت آرا از بین اعضای شورا انتخاب می‌شوند.
تبصره ۳- جلسات شورای مرکزی هر ماه حداقل یک بار تشکیل می‌شود. رئیس سازمان ریاست جلسات شورا را برعهده دارد و دبیر شورا مسئول‌تشکیل جلسات و اداره دبیرخانه شورا است.
ماده ۸ - تشکیل اولین شورای مرکزی حداکثر سه ماه پس از تصویب این قانون توسط وزارت جهاد سازندگی از طریق تشکیل مجمع عمومی‌مشمولان این قانون و انجام انتخابات عمومی برای انتخاب اعضای اولین شورای مرکزی صورت می‌گیرد.
ماده ۹ - وظایف شورای مرکزی عبارت است از:
۱ - تهیه و تصویب دستورالعمل‌های مربوط به مقررات اداری، مالی، تشکیلاتی، اجرایی و سایر دستورالعمل‌های مورد نیاز در محدوده این قانون.
۲ - تصویب برنامه‌ها و طرح‌های سازمان.
۳ - صلح و سازش در دعاوی یا ارجاع امر به داوری و تعیین داور با حق صلح و سازش یا بدون آن.
۴ - پیشنهاد اصلاح یا تغییر قانون سازمان از طریق وزیر جهاد سازندگی، برای طی تشریفات قانونی.
۵ - نظارت بر کار شورا‌های استانی.
۶ - تهیه و تصویب آئین‌نامه تشکیل کمیته‌های تخصصی دامپزشکی و سایر رده‌های حرفه دامپزشکی.
۷ - تعیین حدود وظایف نایب رئیس، خزانه‌دار و دبیر شورا و نظارت بر عملکرد آنان.
۸ - همکاری با مراکز تحقیقاتی، علمی و آموزشی و ارائه مشورت‌های لازم در زمینه تهیه مواد درسی و محتوای آموزش دامپزشکی در سطوح مختلف به وزارتخانه‌های ذیربط.
۹ - اتخاذ تصمیم در مورد چگونگی مشارکت در برگزاری گردهمایی های تخصصی مربوط مانند سمینارها، کنفرانس‌ها و کنگره‌ها در داخل کشور و در‌سطح بین‌المللی.
۱۰ - اتخاذ تصمیم در مورد چگونگی همکاری در برگزاری آزمون‌های جامع حرفه‌ای- دکترای عمومی و تخصصی دامپزشکی - و آزمون‌های تکمیلی بامراجع ذیربط درصورت درخواست آن‌ها.
۱۱ - اتخاذ تصمیم در مورد چگونگی همکاری با دستگاه‌های اجرائی در زمینه مسائل صنفی و حرفه‌ای.
تبصره - شورا‌های استانی نظام دامپزشکی شهرستان‌ها در موارد زیر منحل می‌گردند:
۱ -عدول و تخطی از وظایف و مقررات در این قانون با تشخیص شورای مرکزی.
۲ - فوت یا استعفا و یا عدم شرکت غیرموجه بیش از یک دوم اعضای شورای استانی برای چهار جلسه متوالی.
ماده ۱۰ - جلسات شورای مرکزی با حضور حداقل (۱۲) نفر از اعضاء رسمیت می‌یابد و تصمیم‌های متخذه با رای اکثریت مطلق معتبر است.
ماده ۱۱ - وظایف رئیس سازمان به شرح زیر است:
۱- اداره امور سازمان طبق مفاد این قانون و مصوبات شورای مرکزی.
۲- اجراء یا ابلاغ مصوبات شورای مرکزی و پیگیری امور مربوط به حسن اجرای آن‌ها.
۳- رسیدگی و اخذ تصمیم راجع به امور جاری و نظارت بر حسن اجرای انجام کلیه امور اجرایی سازمان.
۴- امضای کارت‌های عضویت و اعطاء شماره‌های نظام دامپزشکی.
۵- نمایندگی حقوقی سازمان نزد کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی و مراجع قضائی برای طرح و تعقیب دعاوی، شکایات یا دفاع از آن‌ها با حق توکیل غیر.
۶- نمایندگی سازمان در مراجع ملی و بین‌المللی طبق ضوابط و مقررات مربوطه.
۷- تهیه مقدمات لازم جهت تعیین و انتخاب اعضای شورای مرکزی جدید سه ماه قبل از اتمام مدت قانونی دوره شورای مرکزی.
۸- تهیه گزارش عملکرد، تراز مالی و تنظیم و ارائه بودجه سالانه سازمان برای طرح و تصویب در شورای مرکزی.
ماده ۱۲ - امضای اسناد مالی سازمان با رئیس و خزانه‌دار سازمان است.
تبصره - در غیاب رئیس، با تفویض اختیار امضای اسناد مالی توسط نایب رئیس و خزانه‌دار سازمان صورت می‌گیرد.
ماده ۱۳ - درصورت پذیرش استعفاء، فوت، عدم امکان ادامه انجام وظیفه یا برکناری رئیس سازمان توسط رئیس جمهور، رئیس جدید سازمان به‌ترتیب مقرر در ماده (۷) این قانون انتخاب و تعیین می‌شود.
ماده ۱۴ - درصورت فوت، پذیرش استعفاء یا عدم امکان ادامه انجام وظیفه هر یک از
اعضای انتخابی شورای مرکزی، به ترتیب میزان آراء از بین‌اعضای علی‌البدل جایگزین می‌شوند.
ماده ۱۵ - درصورت فوت، پذیرش استعفاء یا عدم امکان ادامه انجام وظیفه هر یک از اعضای انتصابی، مرجع مربوط موظف است ظرف مدت‌یک ماه نسبت به معرفی عضو جایگزین اقدام کند.
ماده ۱۶ - شورا‌های استانی اعم از اعضای انتخابی و انتصابی از بین دامپزشکان استان براساس آئین نامه‌ای که توسط شورای مرکزی تهیه و به‌تصویب وزیر جهاد سازندگی می‌رسد تشکیل می‌شوند.
ماده ۱۷ - شورا‌های استانی کلیه اختیارات و وظایف شورای مرکزی و اجرای مصوبات شورای یاد شده را در محدوده استان مربوط به عهده دارد.
ماده ۱۸ - مدت عملکرد هر دوره شورا‌های استانی و شورای مرکزی چهار سال تمام می‌باشد.
تبصره ۱ - شروع اولین دوره فعالیت شورا‌های استانی مذکور حداکثر ده روز پس از اعلام قطعیت یافته نتیجه انتخابات خواهد بود.
تبصره ۲ - شروع فعالیت‌های دوره‌های بعدی نظام دامپزشکی بلافاصله پس از پایان دوره قبلی می‌باشد و چنانچه در پایان دوره تشریفات انتخابات‌دوره بعد بنحوی از انحاء پایان نیافته باشد ارکان سازمان دوره قبلی تا قطعیت انتخابات جدید به فعالیت خود ادامه خواهند داد و مبدا شروع کار دوره‌جدید از تاریخ قطعیت انتخابات خواهد بود.
ماده ۱۹ - عدم رعایت موازین شرعی، قانونی، مقررات و نظامات دولتی، صنفی و حرفه‌ای، عدم رعایت شوون شغلی، سهل‌انگاری در انجام‌وظایف قانونی و اجحاف به دامداران و مراجعان به وسیله شاغلان حرفه دامپزشکی تخلف محسوب و متخلفان با توجه به شدت و ضعف عمل‌ارتکابی و تعدد و تکرار آن حسب مورد به مجازات‌های زیر محکوم می‌شوند:
الف - تذکر یا توبیخ شفاهی در حضور اعضای شورا‌های استانی نظام دامپزشکی محل.
ب - اخطار یا توبیخ کتبی با درج در پرونده نظام دامپزشکی.
ج - توبیخ کتبی با درج در پرونده نظام دامپزشکی و الصاق رای در تابلو اعلانات سازمان نظام دامپزشکی محل.
د - توبیخ کتبی با درج در پرونده نظام دامپزشکی و درج متن رای در نشریه سازمان.
ه - محرومیت از اشتغال به حرفه دامپزشکی از سه ماه تا یک سال در محل ارتکاب تخلف.
و - محرومیت از اشتغال به حرفه دامپزشکی از سه ماه تا یک سال در تمام کشور.
ز - محرومیت از اشتغال به حرفه دامپزشکی از یک سال تا پنج سال در تمام کشور با تایید هیات عالی انتظامی.
ح - محرومیت دائم از اشتغال به حرفه دامپزشکی در تمام کشور با تایید هیات عالی انتظامی.
ماده ۲۰ - به منظور رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرفه دامپزشکی، هیات‌های بدوی انتظامی در استان‌ها و هیات عالی انتظامی در‌محل سازمان تشیکل می‌شود.
ماده ۲۱ - هیات‌های بدوی انتظامی در استان‌ها متشکل از پنج نفر برای مدت چهار سال به شرح ذیل تشکیل می‌شود:
۱- رئیس شورای استانی.
۲- یک نفر حقوقدان به انتخاب و معرفی رئیس کل دادگستری استان.
۳- رئیس شبکه دامپزشکی استان.
۴- دونفر دامپزشک از اعضای سازمان با حداقل پنج سال سابقه کار که به پیشنهاد شورا‌های استانی و تایید هیات عالی انتظامی و با حکم رئیس سازمان‌منصوب می‌شوند.
تبصره ۱- عزل اعضای موضوع بند (۴) این ماده با پیشنهاد هیات عالی انتظامی و تایید رئیس سازمان صورت می‌گیرد.
تبصره ۲- ریاست هیات بدوی انتظامی استان به عهده رئیس شورا‌های استانی است.
ماده ۲۲ - وظایف هیات‌های بدوی انتظامی استان‌ها عبارت است از:
۱- رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای اعضای سازمان در برابر اشخاص حقیقی و حقوقی.
۲- رسیدگی به شکایات افراد حقیقی و حقوقی در ارتباط با حرفه دامپزشکی از مشمولان این قانون.
ماده ۲۳ - هیات عالی انتظامی در مرکز متشکل از هفت نفر برای مدت چهار سال به شرح ذیل تشکیل می‌شوند:
۱- رئیس سازمان (به‌عنوان رئیس هیات عالی انتظامی).
۲- یک نفر حقوقدان به انتخاب و معرفی وزیر دادگستری.
۳- یک نفر دامپزشک با تجربه عضو سازمان به انتخاب و معرفی وزیر جهاد سازندگی.
۴- یک نفر دامپزشک با تجربه عضو سازمان به انتخاب و معرفی وزیر فرهنگ و آموزش عالی.
۵- یک نفر دامپزشک با تجربه عضو سازمان به انتخاب و معرفی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
۶- یک نفر دامپزشک با تجربه عضو سازمان به انتخاب و معرفی شورای مرکزی.
۷- یک نفر دامپزشک با تجربه عضو سازمان به انتخاب و معرفی وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
تبصره ۱ - افراد بندهای (۲) الی (۷) بایستی حداقل پنج سال سابقه کار داشته باشند.
تبصره ۲ - در صورتی‌که شخصی نسبت به رای هیات عالی انتظامی معترض باشد می‌تواند
از مراجع قضائی تقاضای تجدید نظر نماید. رای مرجع قضائی قطعی و لازم‌الاجراء خواهد بود.
ماده ۲۴ - وظایف هیات عالی انتظامی عبارت است از:
۱- نظارت عالیه بر کار هیات‌های بدوی انتظامی و ایجاد هماهنگی بین آن‌ها.
۲- رسیدگی به اعتراض‌ها و شکایات اشخاص حقیقی و حقوقی از طرز کار هیات‌های بدوی انتظامی.
۳- تجدیدنظر در احکام صادر شده توسط هیات‌های بدوی انتظامی.
۴- انحلال هیات‌های بدوی انتظامی درصورت ضرورت به تشخیص شورای مرکزی.
ماده ۲۵ - آئین‌نامه اجرایی چگونگی تشکیل جلسات هیات عالی انتظامی و هیات‌های بدوی انتظامی استان‌ها، چگونگی رسیدگی، همچنین نوع‌تخلفات صنفی و حرفه‌ای و نحوه رسیدگی به آن‌ها، نوع و میزان مجازات‌های انتظامی، صدور رای و اجرای احکام مربوط به چگونگی و مدت تجدید نظر در احکام هیات‌های بدوی انتظامی استان‌ها، حداکثر ظرف سه ماه پس از تشکیل شورای مرکزی توسط آن شورا تهیه و از طریق وزارت جهاد سازندگی‌برای تصویب به هیات وزیران تقدیم می‌گردد.
ماده ۲۶ - هرگاه تخلف افراد موضوع این قانون عنوان یکی از جرائم مندرج در قوانین
جزایی را نیز داشته باشد، هیات‌های انتظامی مکلفند تصویر‌تایید شده پرونده مربوط را به مراجع قضایی ذیصلاح ارسال کنند. رسیدگی در مراجع قضایی مانع رسیدگی هیات‌های انتظامی از حیث تخلف صنفی و‌حرفه‌ای مشمولان این قانون نیست.
تبصره - مراجع ذیصلاح قضائی مکلفند درصورت برخورد با تخلفات صنفی و حرفه‌ای اشخاص
موضوع این قانون تصویر تایید شده پرونده را به‌مرجع ذیربط ارسال دارند.
فصل سوم - شرایط عضویت
ماده ۲۷ - کلیه اتباع ایرانی فارغ‌التحصیل دوره‌های دکترای عمومی و تخصصی و سایر رده‌های حرفه دامپزشکی حق عضویت در سازمان را دارا‌هستند.
تبصره - اعضای سازمان مکلفند همه ساله مبلغی را به عنوان حق عضویت به سازمان بپردازند. میزان و چگونگی وصول آن مطابق دستورالعملی‌است که توسط شورای مرکزی تهیه و ابلاغ می‌شود.
ماده ۲۸ - کلیه دامپزشکان عمومی و متخصص و افراد سایر رده‌های حرفه دامپزشکی موظف به رعایت مفاد این قانون هستند.
تبصره ۱ - سایر رده‌های حرفه دامپزشکی عبارت از کمک تکنیسین، تکنیسین، کاردان،
کمک کارشناس و کارشناس دامپزشکی می‌باشند.
تبصره ۲- اشتغال اشخاص موضوع تبصره (۱) این ماده تحت نظارت دامپزشکان عمومی یا متخصص مجاز است.
فصل چهارم - سایر مقررات
ماده ۲۹ - صدور پروانه‌های اشتغال توسط سازمان دامپزشکی کشور مستلزم دریافت شماره نظام دامپزشکی است.
تبصره - شاغلان حرفه دامپزشکی در دستگاه‌های دولتی، مادام که در ساعات موظف اداری به امور دامپزشکی اشتغال داشته باشند، تابع قوانین‌دستگاه مربوط هستند.
ماده ۳۰ - سازمان می‌تواند برای کمک به رفع مشکلات رفاهی و مالی اعضای کم درآمد و خسارت دیده از طریق تشکیل صندوق تعاون و رفاه از‌آنان حمایت کند.
تبصره - اساسنامه صندوق و آئین‌نامه چگونگی پرداخت وام و حمایت‌های مالی توسط شورای مرکزی تهیه و به تصویب می‌رسد.
ماده ۳۱ - اعتبارات مورد نیاز برای اجرای این قانون از محل‌های زیر تامین می‌شود:
۱- حق عضویت پرداختی از سوی اعضاء.
۲- هدایا و کمک‌های اشخاص حقیقی و حقوقی.
۳- کمک‌های اختیاری دولت.